Niet iedereen heeft evenveel slaap nodig. Sommige mensen hebben tien uur slaap nodig terwijl anderen reeds na zes uur uitgerust wakker worden. Anderen kunnen de slaap moeilijk vatten en liggen uren wakker voor ze eindelijk in slaap vallen of worden tussendoor of 's morgens te vroeg wakker. Wanneer mensen zeggen dat ze geen oog dicht doen, bedoelt iedereen daar iets anders mee. Meestal slapen ze toch een paar uur, maar hebben ze het gevoel dat ze de halve nacht wakker gelegen hebben. Medisch gezien spreken we pas van een slaapprobleem als iemand langdurig slecht slaapt en zich hierdoor overdag moe, prikkelbaar of slaperig voelt. De dagelijkse activiteiten worden zo belemmerd, alsook zich concentreren lukt niet meer zo goed.

Slaapstoornissen worden als volgt in gedeeld:

• Problemen met inslapen
• Problemen met doorslapen, 's nachts vaak wakker worden
• Te vroeg ontwaken
• Onuitgeslapen wakker worden, slaperig overdag.

Slapeloosheid komt wel vaker voor bij ouderen. Bij hen duurt het langer vooraleer ze in slaap vallen, alsook neemt de hoeveelheid diepe slaap af. Zo kan het zijn dat bejaarden zich ’s morgens toch niet uitgerust voelen, ook al hadden ze een normale nachtrust. Ouderen doen overdag ook vaker een dutje, terwijl ze ’s nachts eerder wakker worden. Bovendien neemt de behoefte aan slaap af op latere leeftijd. Dit komt doordat men overdag minder energie verbruikt. Het vaker ziek zijn en het gebruik van meerdere geneesmiddelen kunnen ook bijdragen tot een verstoring van het slaappatroon. Ten slotte spelen enkele sociale factoren, zoals eenzaamheid en aandacht, een rol bij het verstoren van hun slaap.

Ook zwangere vrouwen kunnen te kampen krijgen met slaapproblemen. Zij hebben namelijk meer behoefte aan slaap. Na de eerste drie maanden neemt deze behoefte wat af. Tot na de bevalling blijft het lichaam om meer slaap vragen. In de laatste maanden kan de nachtrust echter verstoord worden, doordat de aanstaande moeder haar baby voelt bewegen of vaker op moet om te plassen. Bovendien ligt de zwangere vrouw niet zo gemakkelijk door de dikke buik.

Een goede slaap is vooral bij kinderen en jongeren van belang. Deze speelt in op de productie van de groeihormonen en dus de groei, de leer- en memorisatiemechanismen, de aandacht in de klas,… . Mogelijke oorzaken van slaapproblemen: onvoldoende ontspanning voor het slapengaan (spannende films, huiswerk maken,…),  onvoldoende lichaamsbeweging, minder goede schoolprestaties, ruzie in de klas, eerste grote liefde,… . Lijkt op het eerste zicht niet zo ernstig, maar je praat er best over met je kind om zo tot een goede oplossing te komen. Maak zeker geen probleem van het moeilijk inslapen, dit werkt vaak averechts. Kinderen nemen vaak de bezorgdheid van hun ouders over. Ook het gebruik van medicatie is bij kinderen af te raden. Daarnaast kunnen ook lichamelijke oorzaken, zoals een vergrote neusamandel, wormpjes,... bijdragen tot slaapproblemen.

Lees meer

Lees minder

De oorzaken worden opgesomd naargelang de soort van slaapstoornis.

1. Problemen met inslapen

• Te vroeg naar bed gaan.
• Overdag proberen te slapen en middagdutjes doen.
• Piekeren kan het inslapen negatief beïnvloeden, alsook spanningen en stress.
• Factoren die het inslapen storen zoals lawaai, licht, kou, slecht bed,… .
• Verstoord slaap-waakritme, bijvoorbeeld na een lange vliegreis.
• Weekend-slapeloosheid.
• Bij het ouder worden duurt in slaap vallen vaak langer.
• Honger belemmert het inslapen.
• Een te volle maag kan de nachtrust negatief beïnvloeden.
• Cafeïne, zoals koffie, thee, cola, chocolade,... .
• Nicotine, namelijk ’s avonds roken.
• Lichamelijke klachten (vb pijn, rusteloze benen).
• Hormonale stoornissen.
• Normale hormoonveranderingen in dagen vóór de menstruatie.
• ‘Hypnic jerks’. Dit zijn spierschokjes tijdens het inslapen. Dit is zowel belastend voor de patiënt als zijn/haar partner.
• Bepaalde geneesmiddelen (vb: pseudo-efedrine, diuretica, corticosteroïden (behandeling astma), bètablokkers, pijnstillers die cafeïne bevatten, pepmiddelen (amfetamines (sport, vermageringstabletten), het abrupt stopzetten van slaapmiddelen,…).
• Snurken van de partner.

 2. Problemen met doorslapen

• Leeftijdgebonden.
• Piekeren.
• Spanningen.
• Te volle maag.
• Alcoholgebruik.
• Bepaalde ’s nachts optredende lichamelijke klachten (hart, prostaat, longen, rug, gewrichten of maag).
• Depressie.
• Snurken en_slaapapnoe.
• Myoclonus nocturnus (onwillekeurige spierbewegingen).
• Narcolepsie (slaapaanvallen overdag).
• Zwangerschap.
• Bepaalde geneesmiddelen (vb: pseudo-efedrine, diuretica, corticosteroïden (behandeling astma), bètablokkers, pijnstillers die cafeïne bevatten, pepmiddelen (amfetamines (sport, vermageringstabletten), het abrupt stopzetten van slaapmiddelen,…).

 3. Te vroeg ontwaken

• Te vroeg naar bed gaan.
• Cafeïne zoals koffie, zwarte thee, pepdrankjes zoals Red Bull, cola,... .
• Alcohol heeft een negatieve invloed op de slaapkwaliteit.
• Een depressie kan eveneens een slechte nachtrust veroorzaken.
• Migraine en ‘cluster-hoofdpijn’.
• Grote wisselingen in het slaap-waakritme, zoals snel wisselende diensten of verre vliegreizen.

 Onuitgeslapen wakker worden en/of slaperigheid overdag

• Te kort slapen.
• Te vroeg de wekker gezet.
• Te veel alcohol (kater). Alchohol heeft een negatieve invloed op de slaapkwaliteit.
• Grote wisselingen in slaap-waakritme (vb: lange vliegtuigreizen).
• Slaapapnoe.
• Te lang uitslapen.
• Narcolepsie (slaapaanvallen overdag).

Lees meer

Lees minder

Een langdurige slechte nachtrust kan ervoor zorgen dat je overdag mider goed functioneert. Je kunt dan prikkelbaar, humeurig of overdag slaperig zijn. Verhoogde prikkelbaarheid kan leiden tot relationele problemen.
Slaapgebrek kan ook een verminderde concentratie tot gevolg hebben. 10 tot 20% van de auto-ongevallen zou te wijten zijn aan slaapgebrek.
Daarnaast heeft een slechte slaap invloed op het behoud van:

• De waakzaamheid tijdens het wakker zijn.
• Het heropladen van energie in de spier- en zenuwcellen.
• Het regelen van functies zoals de bloedsuikerspiegel.
• Het stimuleren van het immuunsysteem.
• Het regelen van het humeur en de activering van stress.
• Het verwijderen van afvalstoffen uit de luchtwegen, hart- en bloedvaten en het klierenstelsel.

Volgende aandoeningen kunnen veroorzaakt worden door slaapgebrek:

• Verhoogde bloeddruk;
• Diabetes (suikerziekte);
• Hart- en vaatziekten;
• Depressie;
• Hoofdpijn.

Lees meer

Lees minder

Af en toe 's nachts wakker liggen kan geen kwaad, maar de meeste mensen ervaren dit als zeer vervelend. Wanneer je de volgende tips in praktijk brengt, kan je reeds de beste resultaten verwachten.

• De 10 geboden voor een goede slaap

1. Slaap zolang als nodig om de volgende dag fit te zijn. Iets minder lang slapen komt de slaapkwaliteit ten goede. Overdreven lang slapen vermindert ze.
2. Een regelmatig uur van opstaan accentueert het circadiaan ritme en zal het inslapen bevorderen.
3. Regelmatige lichaamsbeweging bevordert slaap. Occasionele inspanningen hebben geen directe invloed op de slaapkwaliteit gedurende de daaropvolgende nacht. Zware lichamelijke inspanningen, tot twee uur vóór het slapengaan (joggen!) kunnen het inslapen bemoeilijken en de slaapkwaliteit verminderen.
4. Lawaai beïnvloedt de slaap nadelig, ook al merkt men dat niet direct. Afzwakken van het geluidsniveau helpt al een heel stuk.
5. Besteed de nodige zorg aan slaapaccomodatie: licht, temperatuur, matras, hoofdkussen, lakens en dekens, om er een paar te noemen.
6. Honger bevordert de slaap niet. Een licht hapje voor het slapengaan (een tas warme melk bijvoorbeeld) vermijdt slaapstoornissen tengevolge van een hongergevoel.
7. Een warm bad, een avondwandeling of luisteren naar rustige muziek kan helpen om een normaal en regelmatig slaapwaakritme te ontwikkelen.
8. Caffeïne (koffie, zwarte thee, cola, pepdrankjes zoals Red Bull,...) stoort de slaap, ook al merkt men dat niet meteen.
9. Alcohol is een goed slaapmutsje, maar geen remedie bij doorslaapstoornissen, integendeel! Alcohol heeft een negatieve invloed op uw slaapkwaliteit.
10. Een slapeloze nacht kan beter gevuld worden met een actieve, liefst ontspannende bezigheid.

• Tips voor ouderen
  Overdag actiever zijn (bijvoorbeeld een flinke wandeling/fietstocht maken,…) en de middagdutjes overslaan, bevorderen je nachtrust. je gaat best niet te vroeg naar bed, zodat je ’s morgens niet te vroeg wakker wordt.  Daarnaast is het belangrijk dat ouderen hun sociale contacten blijven onderhouden om eenzaamheid te voorkomen.

• Tips voor zwangere vrouwen
  Als je zwanger bent, kan je je nachtrust bevorderen door op je zij te slapen, met een kussen onder de buik en een kussen tussen de knieën.
  
  
• Daarnaast kunnen ook relaxatie, mindfulness based stress reduction, psychotherapie, homeopathie of middelen op plantenbasis soelaas bieden bij slaapproblemen. 

Als bovenstaande slaaphygiënische maatregelen niet volstaan, kan het gebruik van slaapmiddelen tijdelijk helpen. Deze producten kunnen een moeilijke periode helpen overbruggen. In het beste geval kunnen ze bepaalde symptomen doen verdwijnen, maar de ware oorzaak wordt hiermee niet aangepakt! Slaapmiddelen gebruik je best niet te lang omwille van de afhankelijkheid, geheugen- of concentratiestoornissen, vermindering van de alertheid in het verkeer, nachtelijke valpartijen en het verbergen van een depressie. Vraag hierover raad aan je arts of apotheker.

Je stopt best niet van de ene op de andere dag met slaapmiddelen, want dan heb je meer kans op ontwenningsverschijnselen. Om dit laatste te vermijden bouw je de dosis best geleidelijk aan af of laat je meer tijd tussen de innamen. Dit doe je best in overleg met je arts of apotheker. Dervingsverschijnselen die kunnen optreden wanneer je plots stopt met slaapmiddelen: slapeloosheid, angst, prikkelbaarheid, beven, verwarring, concentratieproblemen, spierpijn,… .

Volgende adviezen helpen bij een goed gebruik van slaapmiddelen:

• Slaapmiddelen worden best een halfuur voor het slapengaan ingenomen met een glas water en op lege maag.
• Meer tabletten innemen betekent niet sneller/dieper inslapen maar een verhoging van de werkingsduur (gevaar voor ochtendsufheid). 
• Neem in de loop van de nacht geen extra tablet in. Hierdoor zal het middel ’s morgens nog niet uitgewerkt zijn en zal je de ochtend of zelfs de rest van de dag nog suf zijn.
• Iedere behandeling moet individueel ingesteld worden.
• Let op dat alcohol en benzodiazepinen niet gecombineerd worden.

Slaapmiddelen op basis van geneesmiddelen worden best niet gebruikt door zwangere vrouwen, aangezien deze producten de groeiende vrucht kunnen beschadigen.

Lees meer

Lees minder

Wanneer je je slaapprobleem bij je apotheker aanbrengt, zal hij/zij vragen hoe vaak je hier last van hebt. Ook vertel je of je voornamelijk last hebt bij het inslapen of eerder bij het doorslapen. Het is ook belangrijk om het even over de vermoedelijke oorzaak van je slechte nachtrust te hebben. Wanneer je overdag nog moe, prikkelbaar of humeurig bent en je je niet zo goed kunt concentreren, vertel je dit ook aan je apotheker. Hij/zij zal ook even vragen naar de eventuele medicatie die je inneemt en of je reeds hulpmiddeltjes hebt uitgeprobeerd. Verschillende middelen die gebruikt worden bij een verstopte neus en sinusitus kunnen bijvoorbeeld slapeloosheid veroorzaken Op deze manier kunnen jullie samen zoeken naar een geschikte oplossing voor je slaapprobleem.

Lees meer

Lees minder

Wanneer je met slaapproblemen kampt, kun je samen met je apotheker zoeken naar een goede oplossing voor je slechte nachtrust. Het behandelen van de oorzaak of het volgen van enkele slaap-hygiënische maatregelen kan vaak bijdragen tot het verbeteren van je slaapproblemen.

Middelen op basis van melatonine. Melatonine is een hormoon dat door je lichaam wordt geproduceerd en dat een belangrijke rol speelt bij het reguleren van je slaap-waakcyclus. Het niveau van melatonine in je bloed stijgt meestal 's avonds, blijft 's nachts hoog en neemt weer af in de vroege ochtenduren. Licht beïnvloedt hoeveel melatonine je lichaam produceert.
Bij de behandeling van slaapstoornissen kan melatonine op verschillende manieren werken:
Instellen van de biologische klok: Voor mensen met jetlag, werken diensten 's nachts of hebben ze bepaalde slaapstoornissen, melatonine kan helpen om de slaap-waakcyclus van het lichaam opnieuw in te stellen. Dit is bijzonder nuttig voor personen met een verstoorde circadiane ritmiek, zoals bij ploegenarbeid of jetlag.
Insomnie: Insomnia, of slaapeloosheid, kan worden behandeld met melatonine. Het kan helpen de tijd te verkorten die nodig is om in slaap te vallen en de duur van de slaap te verlengen.

Middelen op plantenbasis bieden het belangrijke voordeel geen afhankelijkheid of gewenning te veroorzaken.  Zo kan valeriaan angstgevoelens, stress en zenuwachtigheid verminderen, alsook bevordert deze plant het inslapen en de slaapkwaliteit. Let wel op dat langdurig gebruik zou kunnen leiden tot gewenning en leverschade. Daarnaast wordt deze plant enkel aangeraden voor volwassenen. Passiflora vermindert angst bij lichte slaapstoornissen, angst en zenuwachtigheid. En dit zowel bij volwassenen als kinderen. Er zijn geen gebruiksvoorzorgen opgegeven wanneer de doseringen gerespecteerd worden. Daarnaast kan meidoorn slapeloosheid, angst en prikkelbaarheid verminderen en bevordert stinkende ballote het inslapen bij gefrustreerde en angstige personen. Een combinatie van valeriaan, passiflora, meidoorn en stinkende ballote is synergetisch. Dit wil zeggen dat ze elkaars werking versterken.

• Inslaapstoornissen: meidoorn (Craetagus oxyacantha), escholtzia (Escholtzia californica), passiebloem (Passiflora incarnata), valeriaan (Valeriana officinalis), stinkende ballote (ballota nigra)
• Angst: klaproos (Papaver rhoeas), citroenmelisse (Melissa officinalis)
• Zenuwstoornissen bij de menopauze: hop (Humulus officinalis)
• Lavendel staat al lang bekend om zijn kalmerende en rustgevende eigenschappen, die het potentieel nuttig maken bij het behandelen van slapeloosheid en andere slaapstoornissen. De geur van lavendel kan helpen om het zenuwstelsel te ontspannen, wat kan leiden tot verbeteringen in de slaapkwaliteit en de duur van de slaap.Een populaire manier om lavendel te gebruiken is door een paar druppels pure lavendelolie op je kussen te doen voordat je gaat slapen. De geur wordt door de neus opgenomen en gaat direct naar de hersenen. Hierdoor wordt de geur geassocieerd met slaap, waardoor je gemakkelijker in slaap kunt vallen.

 Vraag hierover meer informatie aan je apotheker. Daarnaast kan je apotheker je meer uitleg geven over de voor- en nadelen van slaapmiddelen of je begeleiden bij het stoppen met slaappillen.

Lees meer

Lees minder

In volgende gevallen kan het nuttig zijn om je huisarts te raadplegen:

• Als je slaapproblemen onstaan door lichamelijke klachten.
• Als je wekenlang slecht slaapt en de adviezen helpen niet.
• Als je dagelijkse functioneren verstoord wordt door het slecht slapen.
• Als je meer informatie wil over een slaapcursus.
• Als je slaappillen gebruikt en hiermee wilt stoppen. In dit geval kan je huisarts je begeleiden.

Gespecialiseerde hulp:

• Bij instellingen gespecialiseerd in psychologische en psychotherapeutische hulpverlening: centra voor geestelijke gezondheidszorg, centra voor gezinsplanning.

Lees meer

Lees minder

Af en toe 's nachts wakker liggen kan geen kwaad, maar de meeste mensen ervaren dit als zeer vervelend. Wanneer je de volgende tips in praktijk brengt, kun je reeds de beste resultaten verwachten.

De 10 geboden voor een goede slaap:

1. Slaap zolang als nodig om de volgende dag fit te zijn. Iets minder lang slapen komt de slaapkwaliteit ten goede. Overdreven lang slapen vermindert ze.
2. Probeer zoveel mogelijk op hetzelfde uur te gaan slapen en sta rond hetzelfde uur op. Een keertje later naar bed gaan of langer uitslapen is geen ramp.
3. Regelmatige lichaamsbeweging bevordert slaap. Occasionele inspanningen hebben geen directe invloed op de slaapkwaliteit gedurende de daaropvolgende nacht. Zware lichamelijke inspanningen, vlak vóór het slapengaan (joggen!) kunnen het inslapen bemoeilijken en de slaapkwaliteit verminderen.
4. Vermijd tv, gsm, tablet,… voor het naar slapen gaan.
5. Besteed de nodige zorg aan slaapaccomodatie: licht, temperatuur, matras, hoofdkussen, lakens en dekens, om er een paar te noemen.
6. Honger bevordert de slaap niet. Een licht hapje voor het slapengaan, zoals een kop warme melk, vermijdt slaapstoornissen tengevolge van een hongergevoel.
7. Een warm bad, luisteren naar rustige muziek of een avondwandeling kan helpen om een normaal en regelmatig slaapwaakritme te ontwikkelen.
8. Caffeïne (koffie, zwarte thee, cola, pepdrankjes zoals Red Bull,...) stoort de slaap, ook al merkt men dat niet meteen.
9. Alcohol is een goed slaapmutsje, maar geen remedie bij doorslaapstoornissen, integendeel! Alcohol heeft een negatieve invloed op de slaapkwaliteit.
10. Blijf niet piekeren wanneer je niet kunt inslapen. Sta op en doe even iets anders tot je je weer slaperig voelt.

Tips voor ouderen

• Met het ouder worden heb je minder slaap nodig. Ook je slaappatroon verandert. Je wordt regelmatig wakker en hebt een lichtere slaap. Dit is normaal.
• Probeer overdag actiever te zijn. Maak bijvoorbeeld een flinke wandeling of fietstocht.
• Doe geen middagdutjes.
• Ga niet te vroeg naar bed, zodat je 's morgens niet te vroeg wakker wordt.
• Blijf sociale contacten onderhouden om eenzaamheid te voorkomen.

Tips voor zwangere vrouwen
Als je zwanger bent, kun je je nachtrust bevorderen door op je zij te slapen, met een kussen onder de buik en een kussen tussen de knieën.

Daarnaast kunnen ook relaxatie, mindfulness based stress reduction, psychotherapie of homeopathie soelaas bieden bij slaapproblemen.  In de homeopathie gaat men uit van de oorzaak van de slaapstoornis.

Wanneer algemene maatregelen voor een goede slaap niet volstaan, kan het gebruik van slaapmiddelen (benzodiazepines) tijdelijk helpen. Deze producten kunnen een moeilijke periode helpen overbruggen. In het beste geval kunnen ze bepaalde symptomen doen verdwijnen, maar de ware oorzaak wordt hiermee niet aangepakt!

Langdurig gebruik
Het is aanbevolen om slaapmiddelen niet langer dan 2 weken te gebruiken, tenzij anders voorgeschreven door je arts. Bij langdurig gebruik, verhoogt het risico op bijwerkingen:

• Verdubbeling van het risico op een val en botbreuken.
• Verdubbeling van het risico op een verkeersongeval (als chauffeur).
• Vermoeidheid.
• Geheugenverlies en concentratieverlies.
• Urineverlies.

Nooit plots stoppen
Wanneer je al langere tijd slaapmiddelen gebruikt, mag je hier niet plots mee stoppen. Hierdoor kunnen vroegere klachten weer terugkomen en zelfs erger worden dan voorheen. Mogelijke symptomen bij plots stoppen met slaapmiddelen zijn slapeloosheid, angst, prikkelbaarheid, beven, verwarring, concentratieproblemen, spierpijn,… Stop nooit op eigen initiatief.  Laat je steeds begeleiden door je arts of apotheker.

Adviezen bij een goed gebruik van slaapmiddelen

• Slaapmiddelen worden best een halfuur voor het slapengaan ingenomen met een glas water en op lege maag.
• Neem in de loop van de nacht geen extra tablet in. Hierdoor zal het middel ’s morgens nog niet uitgewerkt zijn en zal u de ochtend of zelfs de rest van de dag nog suf zijn.
• Meer tabletten innemen betekent niet sneller/dieper inslapen maar een verhoging van de werkingsduur.  
• Iedere behandeling moet individueel ingesteld worden.
• Let op: alcohol en benzodiazepinen mogen niet gecombineerd worden.
• Slaapmiddelen op basis van geneesmiddelen worden best niet gebruikt door zwangere vrouwen, aangezien deze producten het ongeboren kind kunnen beschadigen.

Middelen op plantenbasis

Middelen op plantenbasis bieden het belangrijke voordeel geen afhankelijkheid of gewenning te veroorzaken.  Zo kan valeriaan angstgevoelens, stress en zenuwachtigheid verminderen, alsook bevordert deze plant het inslapen en de slaapkwaliteit. Let wel op dat langdurig gebruik zou kunnen leiden tot gewenning en leverschade. Daarnaast wordt deze plant enkel aangeraden voor volwassenen. Passiflora vermindert angst bij lichte slaapstoornissen, angst en zenuwachtigheid. En dit zowel bij volwassenen als kinderen. Er zijn geen gebruiksvoorzorgen opgegeven wanneer de doseringen gerespecteerd worden. Daarnaast kan meidoorn slapeloosheid, angst en prikkelbaarheid verminderen en bevordert stinkende ballote het inslapen bij gefrustreerde en angstige personen. Een combinatie van valeriaan, passiflora, meidoorn en stinkende ballote is synergetisch. Dit wil zeggen dat ze elkaars werking versterken.

• Inslaapstoornissen: meidoorn (Craetagus oxyacantha), escholtzia (Escholtzia californica), passiebloem (Passiflora incarnata), valeriaan (Valeriana officinalis), stinkende ballote (ballota nigra).
• Angst: klaproos (Papaver rhoeas), citroenmelisse (Melissa officinalis).
• Zenuwstoornissen bij de menopauze: hop (Humulus officinalis).

• Stress kan het stoppen moeilijker maken. Zoek een rustige periode waarin je geen bijzondere dingen doet zoals vakantie, van job veranderen of verhuizen, …
• Bespreek het afbouwen met je partner of een goede vriend(in) en vraag om steun.
• Vermijd slapen overdag na 18.00 uur. Wanneer je toch een dutje wenst te doen, doe je dit best maximaal 30 minuten tussen 13.00 en 15.00 uur.
• Overleg het afbouwen steeds met je huisarts en maak samen met hem/haar een afbouwschema waarin de dosis geleidelijk aan vermindert. Stop nooit op eigen houtje met het nemen van dit geneesmiddel.
• Volg het afbouwschema strikt op. De arts zal je vragen op regelmatige basis langs te komen.
• Wees voorbereid op het stoppen. Hou bijvoorbeeld een "pillendagboek" bij waarin je per dag gegevens noteert: naam geneesmiddel, dosis en tijdstip van inname.
• Accepteer de tijdelijke symptomen die je krijgt door het minderen van de dosis. Blijf er rustig bij en praat erover.
• Doe geen inspannende activiteiten voordat je gaat slapen. Het is belangrijk dat je tot rust komt. Vermijd lezen of tv kijken in bed.
• Probeer wat ontspanningsoefeningen te doen voor je gaat slapen of neem een bad.
• Maak een lijstje van dingen die je in het dagelijks leven kunt doen om angst en spanning te verminderen. Denk hierbij aan wandelen, sporten, yoga, muziek beluisteren, praten, een telefoongesprek, ontspanningsoefeningen, ... . Raadpleeg je lijstje indien je voelt dat je het nodig hebt.

Lees minder

Lees meer

Lees minder

Lees meer

Lees minder

Lees meer